مروری بر امانت داری و اهمیت آن در آیات و روایات | امانت‌داری، پلی به نیکی

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ واژه‎‌ها و معانی بزرگی هستند که برای ما در زندگی روزمره عادی شده اند. یکی از این واژه ها، واژه امانت است. بیشتر ما می‌دانیم که امانت به معنی مال یا وسیله‌ای است که به کسی می‌سپارند تا از آن نگهداری کند و همه بسیار شنیده ایم که خیانت در امانت، یکی از رذایل اخلاقی است، با این حال وقتی به آموزه‌های دین اسلام نگاه می‌کنیم، متوجه می‌شویم امانت معنای گسترده تری دارد و با درک این معنای گسترده، درمی یابیم که چرا خیانت در امانت در شمار گناهان کبیره جای گرفته است. ابتدا خوب است بدانیم باتوجه به آیات و روایات، امانت تنها شامل مال و چیز‌هایی از این دست نمی‌شود، بلکه صفتی است که در رابطه ما با خداوند، خانواده و سایر انسان‌ها و همچنین محیط اطرافمان، معنا پیدا می‌کند.

از این منظر، جان ما، اولاد و نعمت‌هایی که پروردگار به ما عطا کرده است، همه امانت‌های الهی هستند که ما دربرابر آن مسئول هستیم. باتوجه به این تعریف، درک می‌کنیم چرا در احادیثى که از پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) به ما رسیده است، آن بزرگواران تا این اندازه برای پاسداری و مراقبت از امانت، اهمیت قائل شده اند.

در این احادیث، گاه از امانت به عنوان یکى از اصول اساسى مشترک درمیان همه ادیان آسمانى یاد شده است و گاه به عنوان نشانه اصلى ایمان، و گاه سبب جذب رزق وروزى و جلب اعتماد مردم، سلامت دین و دنیا و غنا و بى نیازى دانسته شده است. در ادامه برخی از این روایات را با هم مرور می‌کنیم.

ما همه امانت الهی هستیم

برای مراقبت و پاسداری از یک چیز ابتدا باید حدوحدود آن را بشناسیم. براساس آنچه در ابتدای گزارش آمد، امانت در همه روابط آدمی از رابطه با خالق تا مخلوق تعریف می‌شود. از این منظر، نعمت هاى معنوى و مادى که خداوند در جسم و جان انسان به ودیعه نهاده است، همگی امانت هاى او هستند. همچنین اموال و ثروت هاى مردم، پست‌ها و مقام هاى اجتماعى، امانت هایى اند که مردم مأمور حفظ آن هایند. فرزندان در دست پدر و مادر و شاگردان در نزد معلمان، همه امانت هاى الهى محسوب مى شوند.

آب، خاک، هوا و هرآنچه خداوند براى زندگى بشر در جهان طبیعت آفریده است، هرکدام امانتى گران بها در دست انسان هاست که خیانت به آن‌ها گناهی بزرگ محسوب می‌شود. آنچه دوستمان دراختیار ما می‌گذارد، چه یک شیء باشد یا یک سخن، امانت محسوب می‌شود و ما نباید در اعتماد او خللی وارد کرده، به اصطلاح به آن خیانت کنیم. در این زمینه پیامبر (ص) به «ابوذر» فرمودند: «گفتگو‌های مجالس خصوصى، امانت است و افشای سِر برادرت، خیانت».

امانت، کوچک و بزرگ ندارد

پس از شناخت امانت‌هایی که نزد ماست، خوب است بدانیم سهل انگاری در مراقبت از امانت، کوچک و بزرگ نمی‌شناسد. ممکن است دوست ما مالی بسیار اندک یا شیئی بسیار کم ارزش از نظر مالی را به ما سپرده باشد، اما باید مراقب باشیم که کم و زیاد بودن آنچه پیش ما امانت گذاشته شده و همچنین جایگاه فردی که به ما اعتماد کرده است، به هیچ عنوان از اهمیت موضوع کم نمی‌کند.

براساس آنچه از سیره ائمه اطهار (ع) رسیده است، ما موظفیم امانت را حتی اگر سوزنی کوچک باشد، به سلامت به صاحبش برسانیم. در همین زمینه در حدیثى از رسول خدا (ص) خطاب به امام  على (ع)، مى خوانیم: «اى ابوالحسن! امانت را چه مربوط به شخص نیکوکار باشد چه بدکار، چه کم باشد چه زیاد، به صاحبش برسان، حتى اگر نخ و سوزن باشد». (بحارالانوار، جلد ۷۴، صفحه ۲۷۳).

خیانت در امانت، توجیه ندارد

واژه خیانت تنها دوبار در قرآن کریم در سوره انفال (آیات۵۸ تا ۷۱) آمده، ولی مشتقات آن، چهارده بار به کار رفته است. خیانت در امانت در منابع دینی به طور مثال کتاب «گناهان کبیره» آیت ا... دستغیب، از گناهان کبیره معرفی شده است. در آیات بی شماری از قرآن کریم بر معصیت بودن خیانت در امانت و لزوم رد امانت، تأکید شده است. آیه‌ای که دلالت بر حرمت امانت می‌کند، آیه۲۷ سوره انفال است. در این آیه می‌خوانیم: «ای کسانی که ایمان آورده اید، (در کار دین) با خدا و رسول و در امانت‌های خود با یکدیگر خیانت مکنید» ‏ (انفال، ۲۷). در احادیث اهمیت رعایت امانت، برابر با ایمان فرد آمده است و در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) مى خوانیم: «فردی که امانت را رعایت نمى کند، ایمان ندارد» (انوار، جلد ۷۴، صفحه ۲۷۳).

از اخلاق پیامبران

در مکه دوران جاهلیت، «امین» صفتی بود که محمد رسول خدا (ص) را به آن می‌شناختند. در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است: «خداوند هیچ پیامبرى را مبعوث نکرد، مگر اینکه راستگویى و ادای امانت نیکوکار و بدکار، جزو تعلیمات او بود» (اصول کافى، جلد ۲، صفحه ۱۰۴). این روایت، بیانگر ارزش امانت داری به عنوان صفت پیامبران و همچنین اهمیت آن در تمام ادیان آسمانی است و نشان می‌دهد که امانت داری باید جزو تعلیمات و اصول ثابت زندگی ما باشد. در حدیثی کوتاه و بسیار پرمعنى از امام علی (ع) مى خوانیم: «رأس (ریشه و اساس و سرچشمه) اسلام، امانت است». (شرح غررالحکم، جلد ۴، صفحه ۴۷).

در ادامه حتما بخوانید گفتگو با آیت‌الله حسینی‌قزوینی درباره سیره پیامبر (ص) | جلوه‌های جاودان رحمت نبی‌خاتم (ص) برای عالم

وسیله شناخت دین داران

همان طور که گفتیم، پیامبر خدا امانت داری را از نشانه‌های ایمان دانسته اند. خوب است بدانید که این صفت را ائمه معصوم (ع) گزینه‌ای برای شناخت اطرافیان معرفی کرده اند و آن را نشان دهنده صحت ایمان و تمیز دین داران دانسته اند. امام صادق (ع) درباره آزمایش ایمان مردم فرموده اند: «نگاه به رکوع و سجود طولانى افراد نکنید (و تنها آن را نشانه دیانت آن‌ها ندانید)؛ زیرا این چیزى است که ممکن است به آن عادت کرده باشند و هرگاه آن را ترک کنند، نگران مى شوند ولى به راستگویى و امانت آن‌ها نگاه کنید». (همان، صفحه ۱۰۵، حدیث ۱۳).

رسول خدا (ص) نیز در این باره فرموده اند: «به فزونى نماز و روزه آن‌ها و کثرت حج و نیکوکارى شان و سروصدایشان در شب (هنگام رازونیاز با خدا) نگاه نکنید، بلکه به راستگویى و امانت آن‌ها بنگرید». (بحارالانوار، جلد ۷۲، صفحه ۱۱۴، حدیث ۵).

موجب خیر دنیا و آخرت

رعایت امانت هم آثار دنیوی برایمان به دنبال دارد و هم در رشد و کمال ما مؤثر است و دارای آثار اخروی است. امام علی (ع) در حدیثی درباره نتایج رعایت امانت فرموده اند: «امانت، رزق و روزى مى آورد و خیانت، موجب فقر است». (بحار، جلد ۷۸، صفحه ۶۰). شبیه همین معنى با کمى تفاوت از لقمان حکیم نقل شده است: «پسرم! امانت را ادا کن تا دنیا و آخرت تو سالم باشد و امین باش تا غنى شوى». (معانى الاخبار، صفحه ۲۵۳؛ بحارالانوار، جلد ۷۲، صفحه ۱۱۷).

همچنین براساس سیره ائمه (ع)، رعایت امانت تمرینی است که‌ می‌تواند ما را به مراتب والای رشد و کمال برساند. امام صادق (ع) به یکى از یارانشان به نام «عبدا... بن ابى یعفور» فرمودند: «نگاه کن ببین على (ع) در سایه چه چیزى آن همه مقام نزد پیامبر اسلام (ص) پیدا کرد؛ آن را بشناس و رها مکن». سپس افزودند: «اگر على (ع) به آن همه مقام در نزد پیامبر (ص) رسید، به دلیل راستگویى و اداى امانت بود». (اصول کافى، جلد ۲، صفحه ۱۰۴، حدیث ۵).

ضامن سعادت

روایاتی که تاکنون خواندید تنها تعدادی از بیانات ائمه اطهار (ع) درباره امانت داری و اهمیت آن بودند و نشان می‌دهند که این صفت اخلاقی چه جایگاهی درمیان آموزه‌ها و تعلیمات اسلامی دارد و سستی در آن‌ها تا چه اندازه می‌تواند برای ما، زندگی دنیایی و آخرتمان و همچنین جامعه مان زیان بار باشد. گفتیم که امین، صفت معروف پیامبر اکرم (ص) بود و مسلم است که امت این مرد بزرگ نیز باید به این صفت آراسته باشند و شناخته شوند.

رسول خدا (ص) امانت داری و اعتماد را از ریشه‌های سعادت زندگی دنیوی و اخروی امتشان دانسته و در این باره فرموده اند: «امت من همواره در مسیر خیر و سعادت هستند تا زمانی که به یکدیگر محبت و اعتماد کنند و امانت را به صاحبان آن بپردازند و از حرام پرهیز کنند، میهمان را گرامى دارند، نماز را برپا کنند و زکات را بپردازند و هنگامى که چنین نکردند، به قحطى و خشک سالى گرفتار مى شوند». (بحارالانوار، جلد ۷۲، صفحه ۱۱۵).